«Өксөкүлээх үйэтин өҥөйөн...»(А.Е Кулаковскай- Өксөкүлээх Өлөксөй айымньыларынан литературнай оонньуу) Оонньуу формалаах уруок стандартнайа суох уруок ахсааныгар киирэр. Маны таба туһаннахха, көдьүүһэ улахан.Оонньуу оҕону кэрэхсэтэр,билиигэ дьулуһууга,күрэхтэһиигэ,кыайыыга умсугутар. Төрөөбүт литератураны билиини хаҥатар өрүттээх,оҕо суруйааччы хараҕынан олоҕу көрөр,уус- уран айымньыны ааҕарыгар, ырытарыгар интэриэһэ күүһүрэр,дьиҥ сахалыы тыыннаах айымньылартан оччотооҕу олох туһунан элбэҕи билэр.Уруок сыала:Үөрэппит айымньыларын чиҥэтии,айымньыны ааҕыыга болҕомтолоох буолууларын ситиһии,литература уруогар интэриэһи тардыы.Суруйааччы айымньыларын холобурдарыгар олоҕуран,төрөөбүт норуоппут олоҕун, историятын, үгэстэрин, сиэрин- майгытын арыйыы.Уруок тиибэ: оонньуу-уруокУруок тэрилэ:1.Суруйааччы мэтириэтэ2.Уруок эпиигирэбэ:«…Сурукка суруллубут тыл үгэһэ, тыл хоһооно , айар санаа илбиһэ Саха сиригэр Өксөкүлээх үйэтиттэн ыла үөскээбитэ диэн бары этиэхтэрэ» П.А Ойуунускай.3. Чороон быһыылаах жетоннар,ыраас илиистэр,фломастердарУруок хаамыыта:1.Учуутал«Өксөкүлээх Өлөксөй – аан маҥнайгы бүтүн Саха сирин үрдүнэн биллибит саха ырыаһыта- хоһоонньута,айар тыл аҕата. Кини хоһоонньут эрэ буолбатах, кини саха былыргы олоҕун чинчиһитэ. Кэнники кэлэр дьылларга саха үөрэҕин, саха тылын үөрэтэр дьоннор,Өксөкүлээх үйэтэ оннук этэ диэн, туспа бэлиэтээн ааһыахтара Сурукка суруллубут тыл үгэһэ , тыл хоһооно, айар санаа илбиһэ Саха сиригэр Өксөкүлээх үйэтиттэн ыла үөскээбитэ диэн бары этиэхтэрэ »диэн саха норуотун чулуу уола П.А Ойуунускай этэн турар. Чэ, эрэ онон Өксөкүлээх үйэтин өссө өҥөйөн көрүөҕүҥ.Оонньуу быраабылата:Кылаас икки бөлөххө арахсан куоталаһар(эбэтэр тус-туспа кылаас буолуон сөп)Учуутал бэйэтэ эбэтэр дьүүллүүр сүбэ сыаналыан сөп. Хас биирдии “сөп”эппиэккэ жетон бэриллэр,элбэх жетону ылбыт хамаанда кыайар. 3,4,6 түһүмэхтэргэ “биэс”баалынан сыаналанар.Бастакы түһүмэх.Викторина:«Этиҥ уотунЭтитиилээх тимиргэ Иҥэрэн ылан, Эгэлгэ абын элбэтиннэ »Ким,туох туһунан этэрий,ханнык айымньыттан?(“Ойуун түүлэ”)“Хамчаакка арыы Хара саарбатын Хардарыта туппут курдук, Хамныы тэрбэйэр Хара хаастардаах эбит Ханардыырым оҕото”Бу поэт ким туһунан эппитэй?( “Кыраһыабай кыыс”)Саха литературатын “алгыстан саҕаламмыт литература ”диэн ким эппитэй, тоҕо?(Критик, суруйааччы Е.П Шестаков)Алампа эппитинэн, Өлөксөй хас сааһыттан хоһоону суруйарга,норуот ырыатын, номоҕун,бэйэтэ этэринэн, хомуйан барбытай? (13 сааһыттан)А.Е Кулаковскай фольклорнай ырыалары хомуйан,чочуйан оҥорбут айымньылара?( “Байанай алгыһа”, “Былыргылыы алгыс”, “Былыргы саха андаҕара”, “Бүлүүлүү үҥкүү”)Саха дьахталларын хаһыс мэтириэтэй?“Алыс уойан аҕылас буолбут, Олус уойан олоругас буолбут, Сыта уойан сыыгынас тыыннаммыт ” (6 мэтириэт) “ Сир ийэ хатын Сэриилэһэртэн кэлэйэн,... Мөхсөн мөҥүөннэнэн Оргулун иһигэр Орулаан лоһугуратан баран, Очуос таас хайалар Оройдорун тобулу Ордоо халлааҥҥа диэри Кутаа уотунан уһуутаата, Куруҥ кугас күлүнэн Төлө сөтөллөн күүгүнэттэ...” Бу ойуун тугу этэрий? (Вулкан,сир хамсааһына)Суруйааччы саха дьахтарын тиэмэтигэр суруйбут айымньылара?(“Саха дьахталларын мэтириэттэрэ”,”Сүүһүн туолбут эмээхсин ырыата”, «Кыраһыабай кыыс», “Эр аһыыта” ,”Тыа дьахтара”) Иккис түһүмэх “Тыл марафона” Өксөкүлээх сыллары уҥуордаан кэлбит сүдү айымньыларыттан Улуу киһи ийэ тылын толору баһылаабытын көрөбүт.Бу түһүмэх бастакы үктэлигэр хамаандаҕа баар оҕо барыта кыттар. -- Хамаандалар таайар сорудахтарын талаллар.Эргэрбит тыл лексическэй суолтатын ааҕабын, эһиги таайаҕыт 1. хамаанда сорудаҕа. Иһит – хомуос а)Чааскы кэриэтэ кыракый мас иһит (чохоо) б)Кыра буор көһүйэ,күөс (боччук,боччуук) в)Аһы баһар тэрил,мас ньуоска (хамыйах) 2 хамаанда сорудаҕа. Ас- үөл а)Сиргэ көмөн хаһааныллыбыт сиикэй балык (сыма) б)хаппыт балык (барча, саккаа,хохту – бу үс эппиэттэн биири эттэхтэринэ сөп) в)оту,бэс субатын үүккэ, тарга былаан,ытыйыллан оҥоһуллар ас (үөрэ) -- Хамаандаттан биирдии оҕо тахсан карточкаҕа суруллубут тыллары суолталарынан быһааран этэр. 1 Хамаанда Бөҕөх ( илиигэ кэтэр көмүстэн оҥоһуллубут киэргэл) Баһырҕас(сайыҥҥы сарыы этэрбэс) Курупчаакы (үрдүк суортаах үрүҥ бурдук) 2 Хамаанда Эмчиирэ (кылгас сотолоох ынах, сылгы тыһыттан аттарыллан тигиллибит этэрбэс) Кулуба( улуус тойоно,баһылыга) Тар (уһуннук туран аһыйбыт суорат) Үһүс түһүмэх Бу түһүмэххэ “Өрүс бэлэхтэрэ”, “Өй,сүрэх икки мөккүөрэ” айымньылартан быһа тардыылары талан ылан, оруолларынан үллэстэн 2 мүнүүтэ иһигэр тугу көрдөрөллөрүн быһаарсаллар , көрөөччүлэргэ уонна дьүүллүүр сүбэҕэ көрдөрөллөр. Төрдүс түһүмэх Хамаандаттан үчүгэйдик уруһуйдуур кыттааччы тахсар.Кини “Саха дьахталларын мэтириэттэрэ” айымньыттан талан ылбыт мэтириэтин көмөлөһөөччү ааҕар.Ону кини уруһуйдуур. Ол бириэмэҕэ кыттааччылар “Куорат кыргыттара” айымньыттан 1 мүнүүтэ иһигэр суруйааччы туттубут киирии тылларын тиэкистэн булууга куоталаһаллар.Бүтэһик эппит хамаанда кыайар(холобур,куоруһунай,истиэкилээрис,орукумуойка, буудара о.д.а) Бэһис түһүмэх«Өрүс бэлэхтэрэ» поэмаҕа баар өрүстэр,үрэхтэр ааттарын таайан,ситэрэн биэриҥ. (Илиитин эрдэ ууммут оҕо эппиэттиир) а)Үс бүктэрдээх сүүрүктээх, Үс бүтэй бүлгүннээх, Үс үөстээх төрүттээх Үтүө үрэх...(Үс Бүлүү хотун) б)Аан маҥнайгы кыыһым Аҕас-балыс курдук санаспыт Аан дойдуга аатырбыт Ааттаах ... хатын .(Аллан) в)Аргыый сүүрүктээх Аҥаархай салгыннаах, Аҥаат- муҥаат хочолордоох, Ахса суох дьонноох Абыраллаах үрэх ... (Амма хатын диэн) г)Кэчигирэс ойуулаах Кэриэн айахтаах, Бачыгырас ойуулаах Мааччах иһиттээх, Тардыллыбытынан танылҕаннаах Талыы үрэх... (Таатта хатын диэн) д)Бэлиэ үрэх Биитим хатын Биһирэмнээх иринньэҕэ буолбут Буордаах уулаах Буомнардаах сүүрүктээх... (Бодойбо үрүйэчээн)Өксөкүлээх ойууна«Сир ийэ хатыны Сиксик- сиксиктэринэн Сидьэйэн ситэн көрбүтэ, Улуу муоралары Улаҕа өттүлэринэн Одуулаан урбачыппыта, Ааттаах араат байҕаллары Анараа өттүлэринэн Адыылаан анаарбыта...»Ол олорон ханнык дойдулары,омуктары одуулаан көрбүтүн этиҥ.а)Хаспыыскай муора хадьааһыннаах, Чуорунай муора ойоҕостоох, Кырааһынай муора кытыылыктаах, Сир билиитэ муора сиксиктээх, Атылантыычаскай байҕал бастыҥалаах .. Сир киэнэ килбэйэр киинэ, Матайар хаһата, Дьуларыйар оройо Дьоллоох-соргулаах ... (Дьобуруопа диэн) б)Охуоскай муора Соҕуруу уһугун диэки Уу арыылара дойдулаах, Олуона кирчим олохтоох, Чолоруспут быһыылаах, Чоруун бэйэлээх Дьоҕус уҥуохтаах Дьоҕурдаах идэлээх...(Дьоппуон омук) в) Кыргыммат астаах, Кыракый атахтаах Кыараҕас харахтаах, Кыама суох ахсааннаах...(Кытай омук) г)Атылантыычаскай байҕал Ааттаах арыытыгар Аан дойдуга Аҥардастыы аатырбыт, Албастаах санаалаах, Ахса суох ааллаах... (Ааҕылычаан омук) д)Бэрт өр бириэмэттэн Сэрии тэрилин бэлэмнэммит, Сүлүһүннээх сүрэхтээх Өһөгөйдөөх өйдөөх... (Дэбилгэннээх ньиэмэс омук) Алтыс түһүмэх Дуоскаҕа Өксөкүлээх айымньыларыттан өс хоһоонноро суруллубуттар. Өс хоһоонун хас биирдии тыла синньигэс кумааҕынан сабыллан турар.Хамаандаларга ханнык өс хоһооно буоларын таайыы соруга турар. Биирдии кумааҕыны ылан арыйан иһэбит.Өскөтүн өс хоһоонун биир тыл арыллыбытын кэннэ таайдахтарына, ол хамаанда биэс баалы ылар, икки тыл арыллыбытын кэннэ таайдахтарына 3 баалы, үсүһүн арыттардаххытына 1 баалы ылаҕыт. 1 Хамаанда Биэрэрин бэскэ ыйаабыт Уунарын умнан кэбиспит “Кулу” диэтэххэ Курус гынар “Мэ”диэтэххэ Мичик гынар 2 Хамаанда Тиитин охтотторон Тииҥин итигэстиир “Аҕал”диэтэххэ Антах хайыһар “Ыл”диэтэххэ Ымас гынарӨс хоһооннорун таайдахтарына, бу этии ханнык айымньыттан буоларын уонна суруйааччы манан тугу этэрин быһааран, эбии баал ылыахтарын сөп.Сэттис түһүмэх Оонньуу түмүгүн таһаарыы.Кыайыылаахтары наҕараадалааһын.Түмүк: Философскай наука дуоктара,литературовед Дора Егоровна Васильева : “Өксөкүлээх Өлөксөй норуоту өй- санаа,майгы- сигили өттүнэн иитэр- үөрэтэр,кэлэр кэскилбитин кэрэһэлиир айымньылара бүгүҥҥү биһиги олохпутугар чиргэл үктэл буолаллар,күннээҕи олохпутугар- дьаһахпытыгар сүбэлии-көмөлөһө тураллар”диэн этиитигэр сөбүлэһэн туран, маннык уруоктар туһата суох хаалбаттарыгар эрэниэҕиҥ.