Оскуола иннинээ5и саастаах о5олор №11 –дээх “Кыталык” о5о сайдар киинэ“Саха ыалын тусаһата”СунтаарАан тыл Билиҥҥи аныгы олоххо оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕону иитии тирэҕирэр Федеральнай государственнай үөрэх стандарт соругар, ол курдук иитии – үөрэтии сүрүн дьарыгар киирдэ - оонньуу, бодоруһуу уонна чинчийии нөҥүө оҕону сайыннарыы. Хас биирдии үөрэх - иитии салаалара оҕо оонньуур эйгэтин табан тэрийэргэ сүрүн болҕомтону ууруохтаах.Саҥаттан саҥа сонун оонньуулары айан оҕо интэриэьин тардар курдук иитээччилэр толкуйдаан оҥордохторуна, биллэн туран, оҕо дэгиттэр сайдыытыгар оруоллара улахан. «Оҕо оонньоон улаатар» диэн саха норуотугар бэрт бэргэн этии баар. Оонньуурунан уонна оонньуунан оҕо кыра сааһыттан оонньоотоҕуна өйө- санаата, билиитэ – көрүүтэ, тыла-өһө, уйулҕата-иэйиитэ, этэ-сиинэ сайдар, дьону кытта бодоруһар – алтыһар. Ол курдук, оҕо үс сааһыттан сэттэтигэр диэри оонньуу арааһын баһылыыр кэмэ. Бу сааһыгар кини сюжеттаах – оруоллаах, быраабылалаах уонна да атын оонньуулар «оскуолаларын» толору ааһар, бэйэтин саастыылаахтарын кытта тапсан оонньуурга үөрэнэр, бииргэ эриллэн, тэҥҥэ буһан хатан сылдьар кини сайдыытыгар тугунан да солбуллубат бигэ тирэх буолар. Итини сэргэ оҕо улахан киһилиин, оҕолордуун кэпсэтэн – ипсэтэн бодоруһар, тулалыыр эйгэтин кытта салҕыы бэйэтэ чинчийэн – боруобалаан билсэр, норуот тылынануус – уран айымньы эйгэтигэр уһуйуллар, бэйэтин көрүнэр – харанар дьонугар көмөлөһө үөрэнэрКэлицци сылларга төрөөбүт тылбыт туттуллар эйгэтэ кыараан, тыл толору кыаҕа туһаныллыбат буолла.Ордук куорат, улуус киинин оҕолоро, ыччаттара төрөөбүт тыл суолтатын аахайбат, күннээҕи олоххо туттуллар тыллары эрэ туһанар буоланнар, тылбыт саппааһа дьадьайар.Ол иһин, оҕону кыра сааһыттан бэйэтин төрөөбүт тылынан иитэн-үөрэтэн уонна төрүт култууратын билиһиннэрэн эйгэни тэрийэн оҕо сайдарыгар ис кыаҕы биэрэбит. Оҕо оонньуу нөҥүөнэн кэпсээһин, быһаарыы, көрдөрүү, үөрэтии өйдөтүү көмөлөрүнэн норуот култууратын алын араҥатын иҥэринэр.Ону таһынан, болҕойон истэрэ, таба өйдүүрэ, саҥаттан-саҥаны билэн – көрөн иһэрэ, түргэнник ылынара улахан оруоллаах. Истибитин, өйдөөбүтүн, билбитин, оҕо бэйэтэ ис – иһиттэн үтүктэр, толорор. Оонньуу сылдьан оҕо төрүт өбүгэлэрин дьарыгын кини тутуһар холобура: тутар, уһанар, чочуйар, иистэнэр, ойуулуур, астыыр, онньоон үлэлиирэ арылхайдык көстөр. Оҕоҕо төрүт култуураны тилиннэрии уонна сайыннарыы сүрүн өрүттэрэ: оҕоҕо, дьиэ кэргэццэ иһирэх сыһыаны, төрөөбүт тылынан иитии;оҕону үлэҕэ өбүгэлэрбит ньымаларын туһанан иитии;кыыс, уол оҕону – эрдэттэн идэҕэ үөрэтии. уол оҕо – эр киһи быһыытынан ыал аҕата буолар (улэлиир,уһанар,бултуур уо.д.а.) кыыс оҕо, дьахтар, ыал амарах ийэтэ буолар онон барыны сатыыр (иистэнэр, аһы астыыр, оҕо көрөр – харайар, уо.д.а);эт – хаан өттүнэн чэбдигирэригэр, сайдарыгар аналлаах оонньуулары ыытыы, тэрийии. Онон, бу кэмҥэ оҕо баҕатын буойан симэлитэн кэбиспэккэ ону өссө сайыннарынар кыаҕын көһүлээн, күүскэ сайыннарыахтаахпыт. Хас биирдии төрөппүт, иитээччи оҕону күһэйэн буолбакка оҕотун интириэһиргэтэр, саҥаттан саҥаны толкуйдатар, өйүттэн айыы курдук оҕо билиитэ, сатабылга, өй үлэтигэр умсугурдар оонньууларын оонньотон, бэйэтин кыаҕар эрэниитин, астыныытын үөскэтиэхтээх уонна тэҥҥэ кыттыһан дьарыгырда сатыахтаах. Ити өйдөбүллэри барытын түмэн, о5олорго анаан “Саха ыалын тусаһата” диэн сахалыы оруоллаах остуол оонньуу оҥоһулунна.оонньуу ананар: 4-5 саастаах о5олоргооонньуу матарыйаала: ПВХ , фанера матырыйаалтан оноһуллубут балаҕан;оонньуу көрүҥэ: элбэх аналлаах,уларыйар,сайыннарар.оонньуу тэрилэ:-Балаҕан – бала5ан оҥорон таһаарыы (өһүө, эркин, түннүк, сэбэргэнэ) ; - Куукулалар (ийэ-кыыс, а5а-уол, кыра о5о); -Таҥнар таҥастара (кыыс – сон, кэһиэччик, халадаай ырбаахы, этэрбэс; киэргэлэ – бастыҥа, ытарҕа, илин-кэлин кэбиһэр, бөҕөх), (уол – сон, ырбаахы, кур, этэрбэс,ыстаан);-Туттар тэриллэрэ (төгүрүк остуол, олоппос, наара орон, көмүлүөк оһох);-Саха иһиттэрэ (чороон, кытыйа, хамыйах, ытык (муос уонна мас), ыаҕыйа, тууйас);-Дьиэ сүөһүлэрэ (ынах, оҕус, сылгы);-Өбүгэбит сирэ-уота – (сэргэ,); от оттуур тэриллэр - тоһоҕо күрүө(хотуур, атырдьах, кыраабыл); Сыала: Оҕо оонньуу нөҥүө саха ыалын олоҕун, үгэһин билэн-көрөн сайдарын ситиһии.Соруктара: оҕо балаҕан хайдах оҥоһулларын көрөн, толкуйдаан таҥар, тарбахтарын былчынын сайыннарар;ойуулаан дьүһүннээн, уобарастаан толкуйдуур дьоҕурун сайыннарар;олох – дьаһах туттар – тэрилин, дьиэ тиэргэнин билэн-көрөн тылын саппааһын байытар;оруолларга арахсан оонньуур. Оҕону сайыннарар оонньуулартан биир сүрүн оонньуунан буолар -оруоллаах оонньуу.Сюжеттаах-оруоллаах оонньууга оҕо дуоһуйан олус интэриэһиргээн оонньуурун ордорор.Бу остуол оонньууга араас тиэмэни талан толкуйдаан оҕо бэйэтэ тэринэн туттар тэриллэрин тэнитэн оонньуур. Ону таһынан, оруоллаах остуол оонньууга оонньууну үөскэтэр усулуобуйалар тиэмэлээн биэриэххэ сөп. Холобур: “Ыаллаах оонньуу”, “Эйэлээх дьиэ кэргэн”, “Бу дьиэҕэ кимнээх олороллоруй”, “Тиэргэн таһыгар үлэ”, “Ыһыахха бэлэмнэнии”, “ Дьиэ сүөһүтүн харайыы”уо.д.а.Оонньуу кэмигэр кыыьын – уолун арааран бэйэни кытта батыһыннара сылдьан оҕо кыа5ынан көрөн үлэлэтэр уонна араас ис хоһоонноох оонньуулары дьүөрэлээн сайыннарар.Остуол оонньуу оруоллара: ийэ, аҕа,оҕо, убай, эдьиэй.Ийэ оруола: кыыс оҕону ийэ буоларыгар бэлэмнээһин олох эрдэттэн барыахтаах, онон чөмчүүк саастаах кыргыттарга тиийимтиэ гына ону үөрэтиллиэхтээх. Кыыс айылҕаттан, кыра сааһыттан ыал буола куукулаларынан оонньуур, оруолларынан арааран таҥыннарар, кэпсэтэр, аһатар, оонньотор – үлэлэтэр. А5а оруола: уол оҕону кыра эрдэҕиттэн туттар тэриллэри кытта билиһиннэрэн, онон тугу гыналларын көрдөрөн бастакы өйдөбүллэри биэрии.Оонньуу хаамыыта уонна майгыта: үлэттэн кэлии, көрсүү, атаарыы, балаҕан ис бараанын хомуйуу, тиэргэни ыраастааһын,үлэлээһин,оттооһун, аһылык бэлэмнээһин, оҕону харайыы, дьиэ сүөһүтүн харайыы уо.д.а. 1 холобур оонньууну үөскэтэр усулуобуйа- “Бу балаҕаҥҥа кимнээх олороллоруй?” диэн оонньуу ис хоһооноЭрдэ ыытыллыбыт улэ: Иитээччи оҕолорго дьиэ кэргэн, балаҕан ойуулаах хартыынатын көрдөрөр уонна ыйытар кимнээх олороллорун, дьиэни-уоту, тиэргэни.Ол кэннэ оҕолор остуол оонньуутунан салгыы оонньууллар.Оруоллаах остуол оонньуута “Бу балаҕаҥҥа кимнээх олороллоруй?” Арай биирдэ алаас ортотугар балаҕан турбут. Балаҕан иһигэр олорбуттар ыал ийэтэ Туйаара, аҕалара Ньургун уонна кыра оҕолоро Айсиэн. Тиэргэннэрин таһыгар ынахтаахтар, сылгылаахтар эбит. Ыал аҕата Ньургун тиэргэнин таһыгар улэлии тахсар (сүөһүлэрин харайар, оттуур).Ыал ийэтэ оҕотун көрөр, аһатар. Оҕолор оруолга арахсан салгыы бэйэлэрэ оонньууллар.2 холобур оонньууну үөскэтэр усулуобуйа- “Ыһыахха бэлэмнэнии” диэн оонньуу ис хоһооноЭрдэ ыытыллыбыт улэ: Иитээччи оҕолорго халандаар көрдөрөр уонна “ыһыах”туһунан кэпсиир, саха таҥаһын, киэргэлин видеопрезентациянан көрдөрөр.Оҕолор остуол оонньуур куукулаларынан салгыы оонньууллар.Оруоллаах остуол оонньуута “Ыһыахха бэлэмнэнии” Ыһыах күнэ үүммут.Бары ыһыахха бараары тэринэллэр,оҥостоллор. Сундууктан таҥастарын хостоон таҥналлар. Кыыстаах уол таҥастарын, киэргэллэрин кэтэллэр. Куукулалары тацыннараллар уонна аттарын киэргэтэн ыһыахха бараллар.Сахалыы лотуо «Сөпкө толор» Сахалыы лотуо “Сөпкө толор” оонньуу о5о билиитин – көрүүтүн кэҥэтэр, толкуйун өйүгэр оҥорор дьайыыларын сатаан тэҥниир, араарар уонна тылын- өһүн сайыннарар.Оҕо бэйэтин салайынан быраабыланы тутуһар, былаанныыр, хонтуруолланар. Бу оонньууга оҕо оҕону кытта уонна төреппүт, иитээччи тэҥҥэ оонньуохтарын сөп. Сыала: оҕоҕо сахалыы иьити- хомуоьу, туттар тэрили, таҥаһы-сабы кытта билиһиннэрии.Анала: 4-6 саастаах о5олор.Оонньуу хаамыыта: Оонньуу икки керүҥнээх:-ойууну көрөн уурталааһын;-таабырын, хоьоон нөнүө таайтарааһын.Туттуллар матарыйаала: хатыҥ мастан оҥоһуллубут лотуолар, фишкалар, карточкалар.Быраабылата: ыытар киьи мөһөөччүк иһиттэн лотуолары биир биир таһаартыыр уонна ааттаталыыр. Оҕолор туох ойууламмытынан фишкалары ууран иһэллэр. Карточката урут туолбут оҕо кыайыылаах тахсар.Саха иьитэ-хомуоьа, танаьа -саба(танан оноруу)Таҥан оноруу (пазл): хас да аныы хартыыналарга:- саха иьитин арааһа : кытыйа, чороон, ыа5ыйа, тууйас, ытык, хамыйах, чабычах.Сахалыы танас-сап: халадаай ырбаахы, киэьиэччик, этэрбэс, дьабака бэргэьэ, сон. Сайыннарар кыа5а: бу оонньууга оҕолор саха иһитин, таҥаһын арааһын кытта билсиһэллэр. Бэйэ-бэйэлэрин кытта бодоруһарга үөрэнэллэр.Оонньуу хаамыыта: Оонньуу олорон оҕо толкуйдаан өйүгэр оҥорор уонна сөптөөх ойуутун таҥан таһаарар. Таҥыллыбыт ойуутун оҕо сөпкө этэр.Ону тэҥэ оонньуохтарын сөп соҕотохтуу эбэтэр бөлөҕүнэн.Туhаныллыбыт литератураО5ону төрүт культураны тилиннэрииннэн уонна салгыы сайыннарыынан уһуйан иитии – сайыннарыы. Оконешникова А.П. Дьокуускай 1994с.Тосхол бырагыраамма-саҥа кэрдиис кэмҥэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин оскулаларын чинчийэр института Семенова С.С., Ефимова Д.Г., Андросова Ю.В. 2014c.Өбүгэлэрбит олоҕо-дьаһаҕа. И.Г. Федоров., П.К. Васильев.Олонхо в игровой деятельности /(сост.: Ю.В.Андросова, Н.П. Александрова). – Якутск: Бичик, 2013. – 64с – (Педагогика олонхо)